Զրույցը՝ Արմինե Սարգսյանի
13.03.2012 

2004-ից Հայաստանում լույս է տեսնում «Ձայն համշենական» ամսաթերթը, որն անվճար բաժանվում է հայկական գաղթօջախներում (Աբխազիա, Կրասնոդարի երկրամաս, Մոսկվա, Լիբանան, Սիրիա, Թուրքիա, ԱՄՆ և այլուր): «Ձայն համշենական» թերթի գլխավոր խմբագիր, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող, «Համշեն» հայրենակցական միության փոխնախագահ ՍԵՐԳԵՅ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ գրի է առնում 18-րդ դարում արյունալի սպանդի հետևանքով բռնի կրոնափոխված համշենահայերի երգերը, հեքիաթները, զրույցները` դրանք բնագրով և գրական հայերենով ներկայացնելով թերթի էջերում: Անգամ թուրքական մամուլն է անդրադարձել այն փաստին, որ մի մարդ իր տանը, միայնակ, համշենահայերին նվիրված թերթ է հրատարակում: «Զաման» հանրահայտ թերթի «Երևանում մի տարօրինակ համշենցի» վերնագրով հոդվածը նվիրված է Սերգեյ Վարդանյանին, թեև վերջինս ծագումով վանեցի է: Նրա մասին ընդարձակ հոդվածներ են տպագրել Ստամբուլի հայտնի պարբերականները` «Բիր գյունը» և «Աքսյոնը», նաև «Ագօսը» և այլն: Հայաստանյան մամուլը ևս քանիցս անդրադարձել է նրա գործունեությանը: Նշենք, որ «խմբագրությունում»` Սերգեյ Վարդանյանի տանն են պահվում նաև համշենահայերին նվիրված ապագա թանգարանի համար տարիների ընթացքում ձեռք բերած լուսանկարները, արխիվային նյութերը, իրերն ու գրքերը: Սոչիում համշենահայերի թանգարան հիմնելու առաջարկը Սերգեյ Վարդանյանը մերժել է: «Նման հարստությունը պետք է պահվի Հայաստանում»,- ասում է նա, թեև մեր երկրում թանգարան ունենալու հույսն այնքան էլ իրական չի թվում:
-1982 թ. «Գարուն» ամսագրում տպագրվել է Ձեր` «Համշենցիները` ծանոթ և անծանոթ» վերնագրով հայտնի հոդվածը: Մի առիթով ասացիք, որ եթե հիմա գրեիք, էլի նույն վերնագիրը կընտրեիք:
-Այո, երեք տասնամյակ է անցել, ու թեև քրիստոնյա և մահմեդական համշենահայերին նվիրված գրքեր ու հոդվածներ են տպագրվել, բայց նրանց պատմությունը, ազգագրությունը, մշակույթը մնում են քիչ ուսումնասիրված: 1981-ին, Կրասնոդարի երկրամասի և Աբխազիայի բնակավայրերում շրջագայելուց հետո, գրեցի ուղեգրություն, որից երկու հատված տպագրվեց «Գարուն» ամսագրում («Համշենցիները` ծանոթ և անծանոթ») և «Սովետական գրականություն» հանդեսում («Մայկոպյան խճանկար»): Դրանք մեծ աղմուկ հանեցին: Սփյուռքի մամուլը արտատպեց, նրանք հարց էին բարձրացնում, թե ինչպես է, որ հեռավոր Արգենտինա Հայաստանից դասագրքեր եք ուղարկում, իսկ Աբխազիայի հայկական դպրոցները դասագիրք չունեն: Այդ քննարկումների ժամանակ էլ ծնվեց «ներքին սփյուռք» տերմինը:
Տասնյակ հազարավոր հայեր հանգստանում էին Սև ծովի հյուսիսային ափերին (Սուխում, Գագրա, Սոչի, Տուապսե, Նովոռոսիյսկ, Անապա), բայց չգիտեին, թե ովքեր են համշենցիները: Ծովափից մի քանի կիլոմետր այն կողմ, լեռներում հայկական գյուղեր կային, ուր մարդիկ գյուղատնտեսությամբ էին զբաղվում, անասնապահությամբ, անգամ չէին էլ իջնում ծով:
Այդ տարիներին հայկական դպրոցները փակվում էին: Կրասնոդարի երկրամասում 1951-ին կար 140 հայկական դպրոց, 1981-ին մնացել էին 4-ը: Տխրահռչակ Մեդունով կար, Կրասնոդարի երկրամասի կոմկուսի առաջին քարտուղարն էր, նա հայկական դպրոցները փակում էր, և կամակատարներ ուներ հենց հայերի մեջ: Միշտ էլ լինում են մարդիկ, որ հեշտ ուղիով են գնում կամ չեն ուզում հակադրվել իշխանություններին: Արդյունքը լինում էր այն, որ փակվում էին հայկական դպրոցները: Խնդրին նվիրված իմ «Համշենցիները` ծանոթ և անծանոթ» հոդվածը, «Գարունի» գլխավոր խմբագիր Անժիկ Հակոբյանի գրությամբ, ուղարկեցինք Հայաստանի բարձրագույն և միջնակարգ մասնագիտական կրթության նախարարություն, որն իր հերթին դիմեց ՌԽՖՍՀ և Վրաստանի ԽՍՀ բարձրագույն և միջնակարգ մասնագիտական կրթության նախարարություններ, որից հետո որոշում կայացվեց, որ ամեն տարի Աբխազիայից, նաև Կրասնոդարի երկրամասից և Ռոստովի մարզից շուրջ 30 շրջանավարտներ առանց մրցույթի կարող են ընդունվել Հայաստանի մանկավարժական բուհեր, պայմանով, որ պետք է վերադառնան ու դասավանդեն իրենց գյուղերում: Մոտ երեսուն տարի գործել է այդ համակարգը: Վերջին շրջանում բուհական ընդունելության կարգը փոխվել է, և չգիտեմ ինչ ընթացք է ստացել ծրագիրը:
-Իսկ ինչպիսի՞ն է պատկերն այսօր: Կրասնոդարի երկրամասում և Աբխազիայում կա՞ն հայկական դպրոցներ:
-Ողբերգությունն ուրիշ տեսքով է գալիս, հիմա էլ տեղի հայերը չեն ուզում հայկական դպրոց գնալ: Կրասնոդարի երկրամասում` Ադլերում, կա մեկ հայկական դպրոց, մի քանի բնակավայրերի դպրոցներում` հայկական բաժիններ կամ ֆակուլտատիվ ժամեր: Ասեմ, որ 2010-ի մարդահամարի նախնական տվյալներով` Կրասնոդարի երկրամասում բնակվում է 281680 հայ, 15561 հայ էլ ապրում է Ադըղական Հանրապետությունում: Անշուշտ, իրական թիվն ավելին է, բայց Հայաստանից գնացածներից շատերը չեն կարողանում գրանցվել: Կրասնոդարի երկրամասում կան նաև հազարից ավելի մահմեդական համշենցիներ, ովքեր այնտեղ են գաղթել Միջին Ասիայից:
-Ենթադրում եմ` նաև լեզուն է կորչում: Հայախո՞ս են տեղի համշենցիները:
-Շատերը կենցաղային մակարդակով են տիրապետում հայերենին: Մի մասը, մանավանդ ծովափնյա շերտը, դարձել է ռուսախոս: Մարդիկ ուզում են, որ իրենց երեխաները ռուսերեն լավ սովորեն: Իսկ լեռներում, գյուղերում, հենց Աբխազիայում ապրող մեր հայրենակիցները մինչ օրս հայերեն են խոսում, շատերը` Համշենի բարբառով: Չմոռանամ ասել, որ Աբխազիայում ներկայումս 32 հայկական դպրոց կա, բոլորն իրար հետ շուրջ 2000 աշակերտով, ինչը շատ քիչ է 40-50-հազարանոց գաղութի համար: Բնական է, որ այդ երեխաները, դպրոցի ուսուցիչները հայերեն են խոսում, բայց դարձյալ նկատելի է ռուսերենին անցնելու միտումը: Մի խոսքով, ռուսերենը հաղթում է: Աբխազիայի հայկական դպրոցներում ուսուցանում են նաև աբխազերեն:
-Ճի՞շտ է, որ համշենցիները հաճախ խուսափում են հայ ներկայանալուց, շեշտելով, որ համշենցի են:
-Ո՛չ, ճիշտ չէ, Աբխազիայի, Կրասնոդարի երկրամասի համշենցիները, բնականաբար, իրենց հայ են անվանում, շատերն ինձ հարցնում են, թե ինչո՞ւ ենք մենք իրենց համշենցի ասում: Չգիտեն էլ` ի՞նչ է համշենցին: Որովհետև նրանց նախնիները վաղուց են հեռացել Համշենից, տեղափոխվել Տրապիզոն, Օրդու, Սամսոն, այնտեղից էլ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին և Մեծ եղեռնի տարիներին գաղթել Կրասնոդարի երկրամաս և Աբխազիա: Դրա համար էլ իրենք իրենց կոչում են տրապիզոնցի, օրդեցի, ջնիկցի (նկատի ունեն Սամսոնը) և այլն: Միայն մահմեդական համշենահայերն են իրենց այդպես տարանջատում` դիվանագիտական լուծում տալով խնդրին: Քանի որ քրիստոնյա չեն, մահմեդական են, թուրք չեն, հայ են, ուստի Թուրքիայում խուսափողաբար ասում են, թե ծագումով Համշենի գավառից են, համշենցի են, այսինքն, չեն նշում ազգությունը։
-Բուն Համշենում հայությունը պահպանե՞լ է լեզուն, սովորույթները:
-Մինչև 20-րդ դարի կեսերը նրանք հայերեն էին խոսում: Ներկայումս բուն Համշենում խոսում են թուրքերեն` օգտագործելով բազմաթիվ հայերեն բառեր և տեղանուններ: Ռիզեի նահանգի թրքախոս համշենցիների շրջանում ազգային ինքնագիտակցությունն արդեն խամրել է, քչերն են իրենց ծագումով հայ համարում: Շատերն էլ պարզապես տեղյակ չեն իրենց ծագմանը և կարծում են, որ իրենց օգտագործած թուրքերենում առկա ոչ թուրքերեն բառերը հատուկ են միայն իրենց գյուղին կամ էլ հունարեն են, լազերեն են կամ այլ լեզուներից փոխառված: Ես մի քանի տարի է լինում եմ Ռիզեում, Խոփայում և ապշում եմ մեր ազգի հզորության վրա. սարերում` անմատչելի բարձունքների վրա հայկական գյուղեր են հիմնել: Բայց, ցավոք, Մեծ եղեռնը ոչ միայն քրիստոնյա հայերին անդառնալի կորուստներ պատճառեց, այլև մահմեդական հայախոս համշենցիներին, որոնք կտրվեցին հայախոս շրջապատից, մեկուսացվեցին և դատապարտվեցին ձուլման:
-Համշենցին ամուսնանում է միայն համշենցու հե՞տ, ապրում են զգույշ ու մեկուսացա՞ծ: Ճշմարտամո՞տ է այս պատկերացումը:
-Պարզ չէ՞, որ գյուղի բնակիչները մեկը մյուսի հետ պիտի ամուսնանան: Անտեղյակ մարդիկ այնպես են ներկայացնում համշենցիներին, որ, թվում է, հնդկացիական ցեղերի մասին են խոսում, ոչ թե 21-րդ դարի Թուրքիայում ապրողների: Մեծ քաղաքներ ուսման կամ աշխատանքի մեկնածների մեջ շատ մեծ է խառնամուսնությունների թիվը: Բավական մեծ է նաև արտագաղթը Թուրքիայի արևմտյան քաղաքներ, նաև ԱՄՆ, եվրոպական երկրներ: Կա նաև մեկ ուրիշ հետաքրքիր երևույթ. սահմանների բացվելուց հետո Թուրքիայի Խոփայի գավառի համշենցիները, որոնք շուրջ 25 հազար են, Ռուսաստանի և Միջին Ասիայի մահմեդական համշենցիներից 30-40 հարս են բերել: Այդ երևույթն էլ կա: Հիմա «մոդայիկ» է դարձել, շատերն են խոսում համշենահայերի մասին, վերլուծություններ անում` առանց նրանց տեսնելու և ուսումնասիրելու: Մեր մամուլում իսլամահայերի մասին ինչ անհեթեթություն ասես գրվում է: Ապշում եմ, որովհետև սովորական ստախոսություն չէ: Չնայած անվնաս սուտ չկա, մի սուտը երկրորդ սուտն է բերում: Իբրև օրինակ` Ղրղզստանի համշենահայերի գաղթի մասին լուրը, որը ողողել էր ողջ մամուլը: Թերթերը գրում էին, թե 250 ընտանիք տեղափոխվում է Ղրղզստանից Լեռնային Ղարաբաղ, այն դեպքում, երբ ամբողջ Ղրղզստանում 250 համշենահայերի ընտանիք կա: Բնական է, որ բոլորը մեկ մարդու պես չէին կարող տեղափոխվել: Նույն ինֆորմացիան տարածվեց նախ թուրքական, հետո այլ երկրների մամուլում: Այս անհիմն, սուտ տեղեկատվությանը հաջորդեցին միջազգային ատյաններ ադրբեջանցիների բողոքները, որ հայերը միջէթնիկական լարվածություն են առաջացնում` Ղրղզստանի մահմեդական հայերին բնակեցնում են զավթած տարածքներում: Իսկ Ղրղզստանում մեծ թիվ են կազմում էթնիկ ադրբեջանցիները, որոնք ապրում են համշենցիների հետ նույն ավանում, նույն քաղաքում, աշխատում նույն հիմնարկում, և լավ է, որ արյունահեղություններ չեղան, քանզի մահմեդականները նրանց կարող էին մեղադրել դավաճանության մեջ, որ գնում են Ղարաբաղ: Մեկ կայծը բավական էր: Օշի մարզում, որտեղ հիմնականում ապրում են կրոնափոխ համշենցիները, միշտ էլ միջէթնիկական լարվածություն է եղել, ինչին ես ինքս եմ քանիցս ականատես եղել: Զարմանալի է, որ ընտանեկան, անձնական կյանքում չափազանց գաղտնապահ հայերս ազգային հարցերում անկառավարելի բացբերան ենք:
-Ղրղզստանում բնակվող համշենահայերի տեղափոխման ծրագիր չի՞ եղել, չէ՞ որ լուրերը հենց այնպես չեն տարածվում:
-Ընդամենը մեկ հոգի էր եկել, որ ծանոթանա Հայաստանին և վերադառնա` ներկայացնելու պայմանները: Իմ հին ծանոթներից էր, այցելեց նաև ինձ: Ժամանակին եղել եմ նրա ծնողների տանը: Մի հինգ ամիս առաջ զանգահարեցի, հարցրի` քանի՞ ընտանիք է մտադիր տեղափոխվել, ասաց` նախնական տվյալներով, առայժմ մի 10 ընտանիք: Այնպես, որ, պետք չէր աշխարհով մեկ շեփորահարել:
-Իսկ ե՞րբ են Ղրղզստանում կրոնափոխ համշենցիներ հայտնվել:
-Նրանք 1944-ին են Ստալինի կարգադրութամբ Աջարիայից Միջին Ասիա աքսորվել: Ես 1984-ին և 1987-ին եղել եմ Միջին Ասիայում: Այդ տարիներին Ղրղզստանում, Ղազախստանում և ՈՒզբեկստանում ապրող մեր հայրենակիցներն ուզում էին տեղափոխվել Հայաստան: Երեք-չորս հազար համշենահայություն կար: Պետք է պետականորեն կազմակերպվեր ներգաղթը: Նույնիսկ այնտեղից ներկայացուցիչներ եկան, նրանց հետ շրջագայեցի Հայաստանում: Սակայն կոմկուսը մերժեց` չգիտեմ ինչ պատճառով: Սերո Խանզադյանի «Նողկալի մերժում», «Փակ դռների հետևում» հոդվածներն այս խնդրին էին վերաբերում:
-Երկար տարիներ ստանձնել եք համշենցիների բարբառը, բանահյուսությունը, սովորույթները մոռացությունից փրկելու ինքնակամ առաքելությունը: Համշենցիները ջերմորե՞ն են ընդունում Հայաստանի հայերին, թե՞ ավելի շատ զգուշանում են:
-Կրասնոդարի երկրամասի, Աբխազիայի ամենախուլ տեղերում անգամ հայաստանցի հայեր կան: Այնտեղ ռուսախոս միջավայր է, շփումը մեծ է: Հայաստանում էլ շատ կան ծագումով համշենցիներ, այդ թվում` բազմաթիվ նշանավոր մարդիկ: 1992-ից գործում է «Համշեն» հայրենակցական միությունը: Թուրքիայի կրոնափոխ համշենահայերը, բնական է, զգուշանում են: ՈՒզում են իմանալ` ինչո՞ւ ես իրենց բանահյուսությունը գրի առնում, կամ ինչո՞ւ ես լուսանկարում իրենց: Մի մասի համար դու օտար երկրի քաղաքացի ես, մտավախություն ունեն, որ այցելությունդ քաղաքական հետևանք կարող է ունենալ: Թուրքիայի համշենահայերի շրջանում շատ են վարորդները, շուրջ 100 հոգի հաճախ է լինում Հայաստանում, ծանոթ է մեր սովորույթներին։ Ասեմ, որ ոմանք հյուրընկալվել են մեր տանը, և իրենք էլ ջերմորեն ընդունում են մեզ: